Cynober należy do minerałów o najprostszym składzie – to siarczek rtęci(II) HgS. Ma małą twardość w skali Mohsa 2–2,5, ale za to dużą gęstość, bo ponad 8 g/cm³ (rtęć jest ciężkim metalem, litrowy kanisterek napełniony rtęcią waży 13,5 kg).
Minerał ten jest znany od starożytności, a jego nazwa pochodzi od greckiego słowa kinnabari, które z kolei wzięło się od perskiego zinjifrah, co być może oznaczało „smocza krew”. Wiąże się to oczywiście z bardzo efektownym krwistoczerwonym zabarwieniem cynobru.
Z uwagi na atrakcyjny wygląd (w wielu kulturach czerwień jest ważnym kolorem) cynober był też używany w zdobnictwie, do wyrobu przeróżnych przedmiotów, tak w starożytności, jak i w czasach nowożytnych, np. w prekolumbijskiej Ameryce. Stosowano go też jako barwnik, np. Majowie obsypywali mumie zmarłych czerwonym proszkiem cynobrowym, a Chińczycy używali go do barwienia laki. Na Bliskim Wschodzie stosowano go nawet jako kosmetyk, co jest jednak dość ryzykowne, bo przecież cynober zawiera silnie trującą rtęć. Od dawna używa się też cynobru jako surowca do otrzymywania rtęci.
Toksyczne właściwości rtęci są również znane od starożytności, dlatego przy wydobyciu cynobru i przerabianiu go na rtęć pracowali wtedy ludzie uznawani za takich, których można spisać na straty – niewolnicy, więźniowie, jeńcy wojenni. Produkcję rtęci z cynobru (i jej zastosowanie do złocenia i srebrzenia miedzi) opisał już Pliniusz Starszy.
Cynober jest produktem wytrącania się z gorących wód na terenach wulkanicznych i występuje w wielu miejscach na świecie, m.in. w Kalifornii, Słowenii, na Filipinach, a najbardziej znane złoże znajduje się w Almaden w Hiszpanii. Eksploatowano je od starożytności do lat 90. XX w. W niektórych miejscach cynober wciąż wydziela się z takich wód, np. w amerykańskiej kopalni Sulphur Bank Mine (Kalifornia). Tamtejsze gorące źródła zawierają dużo rozpuszczonych siarczków; prócz cynobru służącego do produkcji rtęci wydobywa się tam również siarkę, boraks i stibnit.
Według magii kamieni cynober jest kamieniem alchemii, pożądania, zamożności i leczenia(!). Jest niezwykle przydatny w usuwaniu negatywnych energii i ponoć przywraca posiadaczowi pewność siebie w stresujących sytuacjach. Litoterapeuci twierdzą nawet, że obdarza długim życiem! Chemikom oczywiście nie trzeba przypominać, że cynober jest toksyczny, a długotrwały kontakt ozdób wykonanych z prawdziwego cynobru ze skórą może poważnie zaszkodzić zdrowiu. Należy pamiętać, że w zabawie w magię kamieni trzeba zawsze kierować się zdrowym rozsądkiem.
[zdjęcia za pośrednictwem mindat.org, autorzy: Vítězslav Snášel, Fabre Minerals, Christian Rewitzer, Edgar Müller, Safaa Yu, Petr Fuchs, Tony Peterson, Dominik U. Schläfli, A. Rečnik, Jose Miguel Sola]
