Kryptomelan (ang. cryptomelane) mógłby chyba trafić do serii „minerały o dziwnych nazwach”. Jest to minerał manganu, o wzorze K(Mn⁴⁺₇Mn³⁺)O₁₆, czyli interesujący m.in. dlatego, że prócz bardzo trwałego manganu na IV stopniu utlenienia zawiera jeszcze Mn(III), a ten „utrwalić” znacznie trudniej. Jednak w naturalnych minerałach często się zdarza, że – przynajmniej formalnie – z obliczeń ładunków jonów „wychodzą” nietypowe stopnie utlenienia, bo, jak wiadomo, wzór sumaryczny każdego związku chemicznego nie może mieć ładunku. W tym przypadku mamy –32 od tlenu i +28 od Mn(IV), a skoro dochodzi jeszcze jednododatni jon potasu, to do zrównoważenia pozostaje –3 i tyle musi „zneutralizować” ostatni jon manganu.
Kryptomelan jest minerałem o dość dużej twardości (5,5-6) i gęstości (do 4,4 g/cm³). Jest ciemnobrązowy lub szarobiały, a jego nazwa pochodzi od greckich słów κρυπτός (kryptos, „ukryty”) i μέλας (melas, „czarny”). MinDat podaje tu ρελαζ (relaz), co jednak wygląda mi po prostu na literówkę, którą raz ktoś popełnił, a teraz jest ona powielana we wszystkich opisach tego minerału. Nazwa nawiązuje do tego, że mimo dużego rozpowszechnienia kryptomelan odkryto dopiero w okolicach II wojny światowej, gdyż wcześniej nie rozpoznawano go wśród innych tlenków manganu.
Minerał ten znaleziono w kilkuset miejscach na wszystkich kontynentach poza Antarktydą; w Polsce – w okolicach Strzegomia, Szklar i Kamiennej Góry koło Nysy. Natomiast jego lokalizacją charakterystyczną jest słynne miasteczko Tombstone w Arizonie, znane przede wszystkim miłośnikom westernów. Miała tam miejsce jedna z najsławniejszych awantur w historii Dzikiego Zachodu, strzelanina w OK Corral („corral”, dosłownie po hiszpańsku „podwórko”, a w zapożyczeniu angielskim „dziedziniec, zagroda”, oznacza coś w rodzaju motelu dla koni). Zajście miało miejsce w 1881 roku i trwało 30 sekund, a starła się grupa szeryfów, braci Earpów, wspomagana przez słynnego rewolwerowca Doca Hollidaya, z bandą „wantedów” nazywającą się The Cowboys. Trzech „kowbojów” dostało potem swój tombstone na miejscowym, dziś zabytkowym cmentarzu. Pozostali bandyci nie złożyli broni i później udało im się zabić Morgana Earpa i okaleczyć Virgila Earpa. Ścigający ich trzeci brat, Wyatt Earp, legendarny rewolwerowiec, sam został wyjęty spod prawa za osobistą zemstę.
Po więcej szczegółów zapraszam do podróżniczej książki Asfaltowy Saloon Waldemara Łysiaka, a tu dodam tylko, że wydarzenia te stały się tematem kilkunastu filmów lub seriali. Należą tu m.in. My Darling Clementine (1946, z Henry Fondą), Gunfight at the O.K. Corral (1957, z Burtem Lancasterem i Kirkiem Douglasem), Hour of the Gun (1967, z Jamesem Garnerem), Tombstone (1993, z Kurtem Russelem), Wyatt Earp (1994, z Kevinem Costnerem), a nawet specjalne odcinki seriali Dr Who (1966) i Star Trek TOS (1968).
Ciekawe właściwości kryptomelanu (otrzymywanego sztucznie) czynią go interesującym kandydatem na ważny nanomateriał. W jego strukturze krystalicznej występują „tunele” zbudowane z oktaedrów MnO₆, dzięki czemu uzyskuje on właściwości katalityczne w reakcji utleniania alkoholi oraz degradacji szkodliwych związków organicznych, np. fenoli. Czysty oraz domieszkowany miedzią syntetyczny kryptomelan może też być stosowany jako tzw. sita molekularne, czyli materiały umożliwiające rozdzielanie mieszanin substancji chemicznych na poziomie cząsteczkowym.
[zdjęcia za pośrednictwem strony mindat.org, autorzy: Harold Moritz, Michael Förch, Pedro Alves × 3 (w tym wiodące), Edgar Müller, Vasco Trancoso, Jeffrey A. Scovil, Martins da Pedra]
