Dziś pora na jedną z bardziej kuriozalnych amerykańskich zabawek. Dawno przed rozpoczęciem antyatomowej histerii w USA sprzedawano zestaw „małego radiochemika” zawierający m.in. próbkę radioaktywnego izotopu, ale teraz chciałem opisać coś nowszego, a przy okazji mniej ryzykownego: figurkę Stinkora.
Miłośnicy serii zabawkowej „Władcy Wszechświata”, zaprezentowanej w Polsce po raz pierwszy w latach 80. za pomocą serialu He-Man i Władcy Wszechświata, być może kojarzą postać o imieniu Stinkor, która jest jednym z serialowych złoczyńców. Jej imię można przetłumaczyć jako Śmierdziel, co jest bardzo stosowne, ponieważ supermocą Stinkora był odór (złoczyńca ów nawet przypominał „z twarzy” skunksa). Samo w sobie nie byłoby to jeszcze specjalnie interesujące, gdyby nie to, że producent figurek, doskonale znana firma Mattel, postanowił odwzorować ten efekt w figurce Stinkora.
Zrobiono to wyjątkowo starannie, mianowicie dodając nawaniacz, fachowo zwany też odorantem, do masy plastycznej, z której wytłaczano figurki. Dzięki temu nie ulatniał się on tak szybko, jak działoby się ze środkiem nałożonym na powierzchnię plastikowego Stinkora. Jak podaje Erika Engelhaupt, autorka fascynującej książki Co za ohyda! Po mrocznej stronie nauki, z której zaczerpnąłem te informacje, podobno oryginalne figurki cuchną nawet po 30 latach…
Interesującą rzeczą jest oczywiście, jakiej smrodliwej substancji użyto przy produkcji figurki. Producenci nie poszli na całość i nie użyli asafetydy, tioacetonu, żadnego merkaptanu ani fosfiny (choć tzw. selenomerkaptan butylu – substancja „zapachowa” skunksa – narzucał się niejako automatycznie; merkaptany to dawna nazwa odpowiedników alkoholi, w których tlen jest zastąpiony przez siarkę, czyli np. odpowiednikiem etanolu o wzorze C₂H₅OH jest tioetanol C₂H₅SH). Zamiast tego zastosowano substancję dość często stosowaną w przemyśle: olejek paczulowy. Wykorzystuje się go jako utrwalacz zapachu perfum, nawaniacz ręczników papierowych, detergentów do prania i odświeżaczy powietrza, a także w produkcji kadzidła na Dalekim Wschodzie.
Liście brodźca paczulki – rośliny, która dostarcza tego olejku – bywają używane jako składnik herbatek ziołowych, przyprawa, a w Chinach i Indonezji także do wytwarzania leków ziołowych. Roślina ta występuje naturalnie w tropikalnej Azji (Filipiny, Archipelag Malajski, Półwysep Indochiński, Indie), a uprawiana jest też na Karaibach i w zachodniej Afryce. Olejek otrzymuje się z suszonych gałązek i liści paczulki metodą destylacji z parą wodną. Dodatkową funkcją pary jest zniszczenie ścian komórkowych, niezbędne do uwolnienia olejku.
Głównym składnikiem olejku paczulowego jest paczulol, alkohol seskwiterpenowy (seskwiterpeny to grupa naturalnych związków organicznych składających się z trzech jednostek izoprenowych, a izopren jest węglowodorem pokazanym na obrazku). Jest to seskwiterpen cykliczny i wykazuje izomerię optyczną (w olejku występuje (–)-paczulol). Związek ten wyodrębniono po raz pierwszy w 1869 roku, a dziś stosuje się go przede wszystkim do produkcji leku przeciwnowotworowego o nazwie paklitaksel (nazwa handlowa Taxol).
Erika Engelhaupt pisze we wspomnianej już książce, że można dziś bez problemu nabyć cuchnącą figurkę Stinkora za jedyne 125 dolarów (ceny w złotówkach wahają się od kilkudziesięciu do kilkuset złotych, ale w przypadku najtańszych figurek nie gwarantuję zapachu – prawdopodobnie ta właściwa wersja pochodzi z serii Origins). Ich popularność tłumaczy się nostalgią i tęsknotą za beztroskimi wspomnieniami Amerykanów, którzy bawili się tą figurką w dzieciństwie.
Rzeczywiście zapachy budzą w nas bardzo silne skojarzenia i często mogą przywoływać wspomnienia, które wydawały się już dawno utracone. Naukowcy nazywają to efektem Prousta od Marcela Prousta, który w swoim dziele W poszukiwaniu straconego czasu umieścił słynną scenę, w której zapach świeżo upieczonych magdalenek pobudza wspomnienia głównego bohatera.
Wpis opublikowany pierwotnie na facebookowej stronie wydawnictwa Nowa Era, przeznaczonej dla nauczycieli chemii.
[źródła: Erika Engelhaupt, Co za ohyda! Po mrocznej stronie nauki, tłum. Andrzej Goździkowski, Burda Media Polska, Warszawa 2020; Wiki Grayskull, The He-Man and She-Ra Wiki, https://he-man.fandom.com/wiki/Stinkor; https://en.wikipedia.org/wiki/Patchouli; https://en.wikipedia.org/wiki/Patchoulol]
[źródła ilustracji: Mattel; Wiki Grayskull, The He-Man and She-Ra Wiki; Valérie75 assumed (based on copyright claims). Own work assumed (based on copyright claims), CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=875908; Itineranttrader – Own work, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=6029650; Vectorization: Alhadis – Own work based on: Isoprene-Structure.png by Jag123, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=135237144; Jynto and Ben Mills – Derived from File:Trans-butadiene-3D-balls.png and File:Acetamide-3D-balls.png., Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=11809702; V8rik – en:Image:Patchoulol.png, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1222696; Karlhahn – Own work, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3420757]