21. Bariofarmakosyderyt

Dziś coś tak rzadkiego, że nawet nie ma anglojęzycznego hasła w Wikipedii – bariofarmakosyderyt. Wzór chemiczny też ma skomplikowany: BaFe₄(AsO₄)3(OH)5•5(H₂O). Krystalizuje w formie sześcianów barwy czerwonej, zielonkawej, brązowej. Został odkryty dopiero w 1966 roku w jednej z niemieckich kopalń (dzisiaj znane są też inne miejsca jego występowania). Nie jest specjalnie twardy (3 w skali Mohsa, tak jak kalcyt). Jego nazwa wzięła się stąd, że budową przypomina farmakosyderyt i zawiera bar. Zatem teraz, jak w dowcipie o słoniu i robakach na egzaminie, trochę ciekawostek o barze.

Bar należy do 2. grupy układu okresowego, tak jak magnez i wapń. Jest jednym z najaktywniejszych metali, dla człowieka jest silnie toksyczny. Utlenia się na powietrzu, reaguje wybuchowo z chlorem i fluorem, podobnie z wodą i alkoholami. Toksyczne działanie związków baru polega na zakłócaniu działania mięśni (zarówno prążkowanych, jak i gładkich, co jest niebezpieczne dla serca). Związki baru mogą powodować nawet paraliż i ślepotę. Ale tak działają tylko związki rozpuszczalne w wodzie. Związki nierozpuszczalne, szczególnie sole mocnych kwasów, takie jak siarczan baru, są dla człowieka niegroźne. Do tego stopnia, że zatrucie barem leczy się podając doustnie nieszkodliwe siarczany (by wytrącić toksynę z roztworu), zaś sam siarczan baru jest wykorzystywany jako środek kontrastowy w badaniach rentgenowskich układu pokarmowego albo w angiografii. Wynika to z tego, że bar, jako pierwiastek ciężki, bardzo skutecznie pochłania promienie rentgenowskie. Będąc pierwiastkiem silnie reaktywnym bar nie daje się wydzielić w formie pierwiastkowej z roztworów wodnych – dlatego otrzymano go dopiero w XIX wieku drogą elektrolizy stopionych soli (choć już wcześniej przewidywano jego istnienie). Dokonał tego Humphry Davy, niezły zawodnik, bo odkrył ponadto sód, potas, magnez, wapń, stront i bor. Mało który chemik może się poszczycić odkryciem tylu pierwiastków, dodatkowo Davy jest znany m.in. jako odkrywca rozśmieszającego działania podtlenku azotu.

[zdjęcia za pośrednictwem strony mindat.org, autorzy: Matteo Chinellato, Michael Förch, Stephan Wolfsried, Harald Biecker, Edgar Müller, Jean-Paul Fayard, Gerhard Niceus, G. Franz Zöll, Dominik Schläfli, Jörg Geissler]