Uleksyt (ang. ulexite), zwany również kamieniem telewizyjnym, to rzadki minerał boranowy o wzorze NaCa[B₅O₆(OH)₆]·5H₂O. Jest bezbarwny lub biały, bywa też przezroczysty, ale w specyficzny sposób, co związane jest z jego drugą nazwą. Otóż czasem tworzy on skupiska długich, prostych, równoległych włókien, działających nieco podobnie jak światłowody. Znane są też egzemplarze zabarwione różnymi zanieczyszczeniami (np. na różowo lub zielono). Częstszą, choć mniej spopularyzowaną postacią uleksytu są „jeżyki”, skupiska długich igieł.
Włóknisty kryształ można zeszlifować i wypolerować w taki sposób, by z obu stron był zakończony płaskimi, gładkimi powierzchniami. Jeśli taki kryształ umieścimy na jakimś wzorze, to na drugim końcu tego kryształu pojawia się obraz tego wzoru! Niestety nie da się zbytnio wykorzystać tej cechy w praktyce z powodu rzadkości takiej postaci minerału oraz jego właściwości (jest kruchy, więc nie da się z niego wytworzyć giętkich włókien).
Uleksyt ma niewielką twardość (2–2,5 w skali Mohsa) i gęstość (1,65÷1,99 g/cm³). Rozpuszcza się w gorącej wodzie. Jego skład chemiczny obejmuje anion boranowy [B₅O₆(OH)₆]³⁻ o skomplikowanej budowie – tworzenie takich anionów należy do charakterystycznych cech boru, aczkolwiek podobną właściwość wykazuje też kilka innych pierwiastków, np. fosfor, wanad, molibden, wolfram. Są to teoretycznie aniony kwasowe (stąd ich nazwy, np. boran), jednak w większości przypadków kwasów, których pochodnymi są te jony, nie udało się otrzymać. Znamy natomiast proste kwasy przynajmniej tych pierwiastków, które należą do niemetali, czyli kwasy boru HBO₃, H₃BO₃ i fosforu H₃PO₃, HPO₃, H₃PO₄ (wanad, molibden, wolfram i to metale).
Główne miejsca występowania tego minerału to USA, Chile, Brazylia, Chiny i Turcja. Znaleziono go też w kilku miejscach w Europie, najbliżej Polski – w północnej Turyngii w Niemczech, niedaleko miasta Nordhausen w połowie drogi między Lipskiem a Kassel. Jego nazwa pochodzi od nazwiska odkrywcy, XIX-wiecznego niemieckiego chemika Georga Ludwiga Ulexa, który około 1840 roku jako pierwszy dokonał analizy chemicznej próbek minerału.
Unikatowe właściwości optyczne włóknistego uleksytu zostały po raz pierwszy zauważone dopiero w 1956 roku przez Johna Marmona. Efekt ten powstaje tak samo jak w przypadku światłowodów – wskutek całkowitego wewnętrznego odbicia promieni światła, aczkolwiek w minerale mechanizm jest bardziej skomplikowany i zachodzi we włóknach bliźniaczych, a towarzyszy mu polaryzacja światła. Uleksyt przekazuje barwy, a ostrość obrazu jest proporcjonalna do grubości włókien minerału.
W 1991 roku G. Donald Garlick odkrył, że uleksyt oświetlony silnym punktowym źródłem światła, np. promieniem lasera, wytwarza obraz koncentrycznych kręgów podobny do obrazu refrakcyjnego. Wynika to z różnych współczynników załamania światła przy różnych kierunkach polaryzacji.
Głównym zastosowaniem uleksytu (oczywiście drobnokrystalicznego, który nie wygląda tak efektownie) jest otrzymywanie boru. Bor jest podobnie paradoksalnym pierwiastkiem jak krzem – mimo małej aktywności chemicznej nie występuje w przyrodzie w postaci rodzimej. Uzyskuje się go z trzech minerałów: boraksu, kolmanitu i właśnie uleksytu.
[źródła: https://www.mindat.org/min-4085.html; https://www.gemdat.org/gem-4085.html; https://en.wikipedia.org/wiki/Ulexite]
[zdjęcia za pośrednictwem strony mindat.org, autorzy: John H. Betts, Rob Lavinsky & irocks.com × 3, Peter Kohorst × 3 (w tym wiodące), Rock Currier × 3, Maggie Wilson, Martino Piras; ostatnie za pośrednictwem strony gemdat.org: Rarestone.com]
